Virtual contribution to the 150th anniversary of our national press - Rashad Majid writes

Thevirtual contribution

to the 150th anniversary of our national press has recently been published by MIMTA Publishing, a transliterated collection of The Resurrection with the support of British Petroleum (bp), based on a project by the National Heritage Cultural Historical Research Fund (MIMTA).

Rashad Majid, chairman of the Press Council, and academic adviser, academic adviser Nizami Copernicus, editor-in-chief Esad Aslanoglu, and Canaan Shabiyev, executive director of the National Heritage Cultural Historical Research Fund, are the project director. The transliteration collection has been transliterated by colleagues of the TRANSLATION and Publishing Department of the MIMTA Fund — Mujahed Jaipurli, Vujar Mirzah, and Basad Aslanoglu.

We present the preface written by Rashad Megiddo, chairman of the Azerbaijani Press Council.

When the national awakening movement began in the second half of the eighties of the last century, I remember that my friends and peers and I were enrolled in courses to study the old alphabet. True, at that time, Armenia's aggression and the expansion of the people's movement led to the disruption of this course, as were many initiatives. But I remember that we wanted to learn the old alphabet with the spirit of youth because it was written in this alphabet, and the Honduran Cyrillic chart of the Soviet government had removed us from these past historical treasures. At that time, we saw the ancient alphabet as a gateway to our history, classical literature, and culture.

In the years that followed, time passed rapidly, and we founded the 525-page newspaper in 1992. It took over not only daily news but also the mission of national memory, historical heritage, press traditions, and preaching.

In various years, with the suggestion, initiative, and direct support of our distinguished scholar and master, Shirməmməd Huseynov, a living encyclopedia of our national press history, the first editions of a number of newspapers published in the early part of the last century—Irshad, Life, and Open Word—as well as the May 28 issue of the Azerbaijani People's Republic and the transliteration of the national parliament's inauguration published by Jehovah's Witnesses. Each of them is an important resource in the study of our nation's national press history, the education of our public opinion, and the development of our historical chronicle. Through these posts, we tried to convey our values to future generations while sheding light on the past. The project was met with great interest by both professional journalists and historians and researchers.

Upon arrival, I would like to remind you that at various times, thanks to the initiative and tireless work of our valuable teacher, Shirməmməd Huseynov, Valuable writings published in such newspapers as "Evolution," "Growth," "Irshad," "Molla Nasiruddin," "European," "Truth," "Hilal-Ahmar," "Bakinskaya Jizn," "Open Word," "New Testament," "New Gafgasia," "Deliverance," "Life," and "Life" have been translated from the old alphabet into Latin graphics. These publications included deep-seated writings by genius figures such as Mohamed Amin Rasulzadeh, Fatali Khan Xoyski, Elimardan Ghosh Topchubashov, Ali Ghashanzadeh, Alejandro Agaveh, Galileo Mohammadquluzadə, Ezeyer Ghaggai, Omar Faiq Nemanzadeh, Jayhun Hacıbəyli, social-political leaders, publishers, and publishers on a variety of topics. These articles are of unparalleled importance not only in terms of the past but also in terms of the value of our present and our future.

From time to time, we have discussed these issues, especially the printing of our press organs with old graphics, the publication of our classical literature in the old alphabet, and the importance of the transition to a new - Latin graphic. I had witnessed some changes in the opinions of many of our visitors back then. Sometimes there were suggestions that it might have been better if we had stayed in such an ancient alphabet - Arabic graphics - rather than switching to Latin graphics in the past. Sometimes, starting with Mohamed Fatali Axundzadeh, the complexity of Arabic graphics was shown as the main argument for the transition to a new chart. But the thinking of some of our visitors was in this direction that the world has more difficult writing systems, such as Japanese graphics, than Arabic graphics, and that has not hindered their development. In this respect, the ancient alphabet could not have hindered our national and cultural development, but could have caused us not to break away from our past history and culture. The issue may still be a topic of discussion, but over time attitudes toward these issues have also changed.

In recent years, important projects have been undertaken regularly in the early part of the last century regarding the transliteration of our press, which was published in the original alphabet.

Last year, colleagues of the AMEA Institute for Publications in Nizami published the transliterations of the deceased Mushba Aliyeva, a valuable scientist who handled the task of translating the newspapers Zia and Ziaia-Gafqazia into Latin graphic alphabet. Following the closure of the second newspaper, Ziaia-Gafqazia eliminated the publication gap. In the late 19th century, the social-political situation in Azerbaijan was highlighted and selected with a wealth of subjects and styles. In this regard, I also wrote a special letter of thanks to the president of the AMEA, academic Jesus Habibbagli. In February last year, we also presented the book Ziai Caucasus (1880-1884) published by the Press Council on the basis of a transfoneliteration of the newspaper Ziai-Gafqazia.

Xüsusilə vurğulamaq istərdim ki, rektor Hafiz Paşayevin ideyası ilə ADA Universitetində "Azərbaycan" qəzetinin 1918-1920-ci illərdə çap olunmuş tam külliyyatının 20 cildlik transliterasiyası nəşr edilir və artıq 10 cildi hazırdır. "Azərbaycan" qəzetinin bir mənbə kimi dərindən və hərtərəfli tədqiqi, orada yer alan materialların bugünkü və gələcək nəsillərə daha rahat şəkildə çatdırılmasını təmin edən bu layihə ilk müstəqil cümhuriyyətimizin ictimai-siyasi həyatının araşdırılması, öyrənilməsi baxımından olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinin dekan müavini Samir Xalidoğlunun da bu sahədə əməyini vurğulamaq istərdim. O, "Yeni İqbal" qəzetinin, eləcə də Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərlərinin, o cümlədən 1911-1920-ci illər ərzində  95 nömrəsi işıq üzü görən, həmin dövrün tədris həyatını işıqlandıran "Məktəb" - "əxlaqi, ədəbi, fənni, müsəvvir məcmuə"sinin latın qrafikasına transliterasiyası və redaktəsi sahəsində xeyli işlər görüb. Onun redaktorluğu ilə işıq üzü görən bu nəşrlər milli mətbuat tariximizin öyrənilməsi və təbliğində əhəmiyyətli mənbələr kimi çıxış edir.

Milli İrsi Mədəni Tarixi Araşdırmalar Fondunun (MİMTA) əski əlifbadan latın qrafikasına transliterasiya sahəsində həyata keçirdiyi silsilə layihələri də məxsusi qeyd etmək istərdim.

Fondun 2023-cü ildə Ailə Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi ilə birgə layihəsi əsasında Azərbaycan mətbuat tarixinə ilk qadın nəşri kimi həkk olunmuş "İşıq" qəzetinin 1911-1912-ci illərdə nəşr edilən 47 nömrəsinin  əski əlifbadan yeni əlifbaya transliterasiya olunmuş toplusu işıq üzü görüb. Keçən il Mətbuat Şurasında sözügedən Fondun icraçı direktor müavini Kənan Şəbiyev, "Füyuzat" jurnalının baş redaktoru Mübariz Yunus və MİMTA Yayımlarının direktoru Əsəd Aslanoğlunun iştirakı ilə keçirdiyimiz görüşdə həmin dərgi-toplunun nəşrini mətbuatımızın tarixini tanımaq üçün gözəl mənbələrdən biri kimi yüksək qiymətləndirmişəm. 

MİMTA hazırda yenə dəyərli bir layihəni gerçəkləşdirir. Fondun əməkdaşları tərəfindən 1914-16-cı illərdə 28 sayı işıq üzü görən "Dirilik" məcmuəsinin transliterasiyasının kitab şəklində nəşrə hazırlanması mənim üçün yenə çox sevincli xəbər oldu.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai-siyasi və ədəbi həyatında vacib rol oynamış mətbuat orqanlarından biri olan "Dirilik" jurnalı milli kimlik və maarifçilik ideyalarının daşıyıcısı kimi fəaliyyət göstərib. Tanınmış ziyalı və publisist Əliabbas Müznibin baş redaktoru olduğu bu dərgi nəinki dövrün aparıcı fikir tribunalarından biri olub, həm də Azərbaycan türklərinin milli özünüdərk prosesinə nəzəri və ideoloji əsaslar bəxş edib. 

"Dirilik" jurnalının ətrafında toplaşan müəlliflər sırasına Azərbaycan mətbuatı və ədəbi fikrinin aparıcı simaları - Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, İsmayıl bəy Qaspıralı, Kazımoğlu, Cəfər Cabbarlı, Əbdülxalıq Cənnəti Qafarzadə, Əli Səttarlı və Əliağa Vahid kimi ziyalılar daxil idi. Onların publisistik məqalələri və bədii nümunələri vasitəsilə jurnal cəmiyyətin milli, siyasi və mədəni oyanışına töhfələr verməyə çalışırdı.

Jurnalın başlıca məqsədi Azərbaycan xalqında milli dövlətçilik şüurunun təşəkkülünə təkan vermək, milli varlığın qorunması və davamlılığı uğrunda ictimai səfərbərlik yaratmaq olub. Bu ideya maarifçilik konsepsiyası ilə uzlaşdırılır, ictimai dirçəlişin təməlində təhsilin, maarifin və milli mənəviyyatın dayandığı fikri əsas götürülürdü. Bu baxımdan Əliabbas Müznibin jurnalın ilk sayında dərc olunan "Məqsədimiz" adlı proqram xarakterli məqaləsi xüsusilə əhəmiyyətlidir. Müəllif  bəşəriyyətin minilliklər boyunca keçdiyi sınaqları təhlil edərək, milli diriliyin yalnız iradə, mənəvi  dəyərlər və milli mənlik şüuru  vasitəsilə mümkün olduğunu əsaslandırırdı.

Dərgi eyni zamanda Azərbaycan romantik ədəbiyyatının və publisistikasının inkişafına da xidmət edib. Əmin Abid Gültəkin, Ümmügülsüm Sadıqzadə, Rəcəb Əfəndizadə və Məmməd Səid Ordubadi kimi müəlliflərin "Dirilik"də dərc olunan şeirləri və publisistik yazıları milli azadlıq, vətənə məhəbbət, mənəvi dəyərlərə sadiqlik kimi mövzuları ön plana çıxarıb.

Jurnalın fəaliyyəti yalnız ədəbi və ideoloji mətnlərlə məhdudlaşmayıb, həm də tarixi və siyasi sənədlərin təhlilinə yönəlmişdi. Bu kontekstdə  rus imperatoru I Pyotrun məşhur vəsiyyətnaməsinin ilk dəfə Azərbaycan ictimaiyyətinə təqdim olunması xüsusi qeyd edilməlidir. Sözügedən sənədin "Dirilik" jurnalında nəşri - rus imperiyasının genişlənmə strategiyasının ifşası və bunun mahiyyətinin açılması baxımından mühüm hadisə olub. 

...Bu yaxınlarda mətbuatın 150 illiyi ilə bağlı müsahibələrin birində məndən soruşmuşdular: "Mümkün olsaydı, mətbuatımızın hansı dövrünə qayıdıb yaşamaq istərdiniz?" Cavabımda demişdim ki, mən xüsusilə XX əsrin əvvəllərində - "Həyat", "İrşad" qəzetlərinin və "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrə başladığı o ideoloji cəhətdən zəngin, polemikalarla dolu qaynar mühitdə yaşamağı arzulayardım. Həmin dövr milli mətbuat tariximizin ən məhsuldar və ən dinamik mərhələlərindən biri idi. "Dirilik" jurnalı məhz o dövrün parlaq nümunələri sırasındadır.   Müxtəlif səbəblərdən jurnalın nəşri uzun müddət davam etməsə də, "Dirilik" dövrün ictimai-siyasi düşüncəsini, maarifçilik və milli dirçəliş ideyalarını "dirildən" aparıcı platformalardan biri olub. Ona görə də "Dirilik" jurnalının transliterasiya olunaraq nəfis nəşr şəklində çap edilməsi, təkcə mətbuat tariximizin deyil, həm də milli ideoloji irsimizin yenidən dəyərləndirilməsi baxımından son dərəcə təqdirəlayiq hadisədir. Buna görə mən bu ideyanın müəlliflərinə, jurnalı transliterasiya edib nəşrə hazırlayan həmkarlarımıza dərin təşəkkürümü bildirməklə, bu kitabı həm də bizim milli mətbuatımızın 150 illiyinə sanballı bir töhfə hesab edirəm. 

Rəşad MƏCİD
"525-ci qəzet"in baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini